اسکله شهید رجایی به عنوان مهم‌ترین بندر تجاری کشور نقش کلیدی در واردات و صادرات ایران دارد. حادثه اخیر که منجر به انفجار گسترده، کشته شدن ۴۰ نفر و زخمی شدن بیش از ۱۲۴۲ نفر شد، زنگ خطری جدی برای ایمنی زیرساخت‌های بندری کشور به شمار می‌آید. این رویداد تلخ نیازمند بررسی دقیق از دیدگاه‌های مختلف، به ویژه از منظر مهندسی عمران و سازه‌ای است تا با تحلیل علل فنی حادثه، از تکرار چنین فجایعی در آینده جلوگیری شود.
شرح حادثه اسکله شهید رجایی
براساس گزارش‌های رسمی، حادثه با آتش‌سوزی در یکی از محوطه‌های بارگیری آغاز شد و به سرعت به دیگر بخش‌های اسکله گسترش یافت. شدت حرارت به حدی بالا بود که بخش‌هایی از اسکله دچار تخریب گسترده شدند. این انفجارها نه تنها زیرساخت‌های بندر را آسیب‌دیده کرد، بلکه تاثیرات اقتصادی و اجتماعی سنگینی نیز به کشور تحمیل نمود.
دلایل فنی احتمالی از منظر مهندسی عمران و سازه
۱. ضعف در طراحی و مقاوم‌سازی در برابر آتش
اسکله‌ها و سکوهای بارگیری باید بر اساس استانداردهای بین‌المللی نظیر NFPA (National Fire Protection Association) در برابر آتش مقاوم‌سازی شوند. سازه‌های اسکله شهید رجایی به نظر می‌رسد فاقد سیستم‌های محافظتی فعال (مثل اسپرینکلرها و تجهیزات اطفای حریق) و غیرفعال (مانند پوشش‌های مقاوم به حرارت برای سازه‌های فلزی) کافی بوده‌اند. این نقص باعث شد حرارت حاصل از آتش‌سوزی، سریع‌تر از حد استاندارد به اعضای سازه‌ای منتقل شده و باعث تغییر شکل و ریزش آن‌ها شود.
۲. استفاده از مصالح نامناسب یا فرسوده
در بسیاری از بنادر، به دلیل قدمت بالای اسکله‌ها و هزینه‌های بالای نگهداری، عملیات بازسازی یا مقاوم‌سازی به تعویق می‌افتد. اسکله شهید رجایی که سال‌هاست در حال فعالیت مداوم است، احتمالاً دارای بخش‌هایی با خوردگی بتن (ناشی از مجاورت طولانی با آب شور دریا)، زنگ‌زدگی میلگردها و کاهش مقاومت سازه‌ای بوده است. چنین شرایطی مقاومت اسکله را در برابر شوک حرارتی و فشار ناشی از انفجار شدیداً کاهش می‌دهد.
۳. ضعف در سیستم‌های هشدار و اطفای حریق
در یک اسکله استاندارد، سیستم‌های هشدار خودکار باید در کمترین زمان ممکن حریق را شناسایی و اطفا کنند. کندی یا عدم عملکرد این سیستم‌ها باعث شده که آتش‌سوزی اولیه به انفجاری فاجعه‌بار تبدیل شود. در حوزه مهندسی عمران، طراحی سیستم‌های هشدار در کنار محاسبه میزان بار حرارتی قابل تحمل سازه، نقش مهمی در ایمنی پروژه‌های بزرگ دارد. ضعف در این حوزه به شدت مشهود بود.
۴. خطای انسانی در مدیریت بارگذاری مواد خطرناک
یکی دیگر از عوامل موثر، احتمال سوءمدیریت در انبارش و حمل و نقل مواد قابل اشتعال و منفجره در محوطه اسکله است. چیدمان اشتباه کانتینرها، نزدیکی بیش از حد سوخت‌ها یا مواد شیمیایی به یکدیگر بدون رعایت فاصله ایمن، می‌تواند در شرایط آتش‌سوزی کوچک، منجر به انفجار زنجیره‌ای شود. از دید مهندسی ایمنی، نبود استانداردهای سخت‌گیرانه بارگذاری یک تهدید جدی برای ساختارهای سازه‌ای به حساب می‌آید.
۵. اثر حرارت بر رفتار سازه‌ای اسکله
در اثر حرارت شدید، مصالح اسکله (خصوصاً بتن و فولاد) رفتار مکانیکی خود را تغییر می‌دهند:
- بتن ترک می‌خورد و مقاومت فشاری‌اش افت می‌کند.
- فولاد با افزایش دما، دچار کاهش شدید در مقاومت کششی شده و خاصیت خزش (Creep) پیدا می‌کند.
- اتصالات سازه‌ای دچار ضعف می‌شوند و پایداری کلی اسکله به شدت پایین می‌آید.
با توجه به ماهیت بندر و شرایط کاری سخت، اگر اسکله‌ها به طور خاص برای مقاومت در برابر چنین حرارت‌هایی طراحی نشده باشند، فروپاشی اجزای کلیدی سازه اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.
تحلیل نهایی
از دید تخصصی مهندسی عمران، ترکیبی از عوامل زیر به انفجار گسترده در اسکله شهید رجایی منجر شده است:
- نبود مقاوم‌سازی حرارتی مؤثر در سازه‌های باربر.
- فرسودگی ناشی از عمر طولانی و عدم بازسازی به موقع.
- خطای انسانی در نگهداری مواد خطرناک.
- نقص سیستم‌های کشف و مهار اولیه آتش.
- طراحی غیرکافی اسکله در مواجهه با بارهای تصادفی شدید (مانند انفجار).
این حادثه نشان داد که در پروژه‌های زیرساختی کشور، علاوه بر بهره‌برداری، باید به به‌روزرسانی، پایش مداوم وضعیت فنی و رعایت استانداردهای بین‌المللی ایمنی نیز توجه ویژه شود.
نتیجه‌گیری
انفجار اسکله شهید رجایی صرفاً یک حادثه طبیعی یا تصادفی نبود، بلکه نتیجه مستقیم ضعف‌های ساختاری، مدیریتی و نظارتی است. پیشگیری از حوادث مشابه مستلزم بازنگری جدی در طراحی، مقاوم‌سازی، نگهداری و آموزش پرسنل در بنادر کشور است. نهادهای مسئول باید با اتخاذ سیاست‌های سختگیرانه‌تر در حوزه ایمنی و مقاوم‌سازی، آینده بنادر ایران را از خطراتی مشابه محفوظ بدارند.
